Ngày 08/4/2020, Ban Bí thư đã ban hành Chỉ thị 43- CT/TW về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của Hội Nhà báo Việt Nam trong tình hình mới”. Chỉ thị của Đảng nêu rõ: “Báo chí có nguy cơ bị truyền thông xã hội chi phối, lấn át, gây ra nhiều tác hại”. Rõ ràng, những thách thức từ truyền thông xã hội – truyền thông mới đang là thách thức đối với mỗi người làm báo, mỗi cơ quan báo chí.

Những thách thức từ truyền thông xã hội

Truyền thông xã hội - truyền thông mới - khác với truyền thông truyền thống là chịu sự tác động mạnh mẽ của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ Tư (CMCN 4.0). Xu thế toàn cầu hoá truyền thông đại chúng, với sự tác động của cuộc CMCN 4.0, vừa tạo ra cơ hội, vừa đặt ra nhiều thách thức đối với người làm báo và công tác quản lý báo chí. Sự phát triển mạnh mẽ của internet và truyền thông đa phương tiện, sự tác động ngày càng sâu rộng của mạng xã hội, xu hướng hội tụ công nghệ và sự suy giảm của báo in trên thế giới thời gian qua đã ảnh hưởng trực tiếp, nhiều mặt và ngày càng phức tạp đến hoạt động báo chí nước ta.

Xu thế phổ biến của truyền thông mới là ứng dụng rộng rãi, triệt để ưu thế của công nghệ: Truyền thông số, tích hợp nhiều phương tiện và sử dụng nhiều kênh truyền thông (điện tử và truyền thống); khai thác triệt để mạng xã hội; “di động hóa” truyền thông; tương tác và trải nghiệm. Đặc biệt, nội dung do người dùng tạo ra, được chia sẻ, đồng sáng tạo, kết nối không giới hạn các cá nhân hoặc nhóm xã hội.

Truyền thông xã hội đã thực sự làm thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi của công chúng, đang xâm lấn, thách thức thay thế chức năng thông tin của báo chí, thách thức “chỗ đứng” của nhà báo. Việt Nam là quốc gia đứng thứ 16 trên thế giới về số lượng người sử dụng Internet với 67% dân số sử dụng, truy cập trung bình 7 tiếng/ngày, khoảng 360 mạng xã hội hoạt động (tháng 12-2018), số người sử dụng mạng xã hội đạt 64%  dân số cả nước, ở mức cao trong khu vực Đông Nam Á và châu Á (tính đến cuối năm 2019). Điều này đòi hỏi nhà báo phải định nghĩa lại “chỗ đứng” của mình trong thế giới truyền thông.

Sức mạnh truyền tin từ các mạng xã hội là một thách thức thực tế. “Những mạng xã hội như Facebook và Twitter đang thực sự thay đổi diện mạo của báo chí. Hầu như bất kỳ một phóng viên báo chí khôn ngoan nào cũng dùng Facebook hay Twitter“ (Evan Smith - Tổng Biên tập Tạp chí Texas Monthly).

Cùng với mạng xã hội là xu thế “báo chí công dân”, với sự trợ giúp và tiện ích của các thiết bị thông minh. Mọi công dân đều có thể sản xuất tin tức và truyền tải trên mạng xã hội. Đây cũng là thách thức lớn đối với chỗ đứng của nhà báo.

Trong bối cảnh và các xu hướng vận động của báo chí, truyền thông, báo chí nước ta đối diện nhiều khó khăn, thách thức về đội ngũ người làm báo, trình độ nghiệp vụ, kĩ năng tác nghiệp, đạo đức nghề nghiệp, về công nghệ làm báo, kinh tế báo chí, về khả năng đáp ứng nhu cầu thông tin ngày càng cao của công chúng. Có thể thấy một số thách thức trực tiếp:

Thứ nhất, khả năng đáp ứng của đội ngũ người làm báo trước yêu cầu, đòi hỏi của tình hình mới.

Việc sắp xếp lại, hoàn thiện mô hình tổ chức bộ máy của các cơ quan báo chí đã, đang và sẽ tiếp tục tác động tới người làm báo, tính chuyên nghiệp của hoạt động báo chí, công tác quản lý báo chí, đào tạo báo chí, đạo đức nhà báo và môi trường báo chí lành mạnh.

Yêu cầu nhiệm vụ chính trị đòi hỏi ngày càng cao, nhu cầu thông tin của công chúng cũng ngày càng cao, đa dạng và phong phú. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, đội ngũ phóng viên, biên tập viên hiện nay ở nhiều nơi còn thiếu tính chuyên nghiệp, yếu về ngoại ngữ, luật pháp, ứng dụng công nghệ mới vào hoạt động tác nghiệp; thiếu đội ngũ nhân sự mạnh về công nghệ thông tin để tổ chức toà soạn đa phương tiện. Xu hướng ”thương mại hoá” báo chí, với các biểu hiện chạy theo thị hiếu tầm thường, đăng bài PR, quảng cáo trá hình, đăng bài theo tài trợ, tính báo chí thấp... vẫn còn khá phổ biến. Sức ép cạnh tranh thông tin với mạng xã hội là áp lực lớn đối với người làm báo, là nguy cơ và nguyên nhân của các vi phạm đạo đức nghề nghiệp, vi phạm pháp luật trong hoạt động báo chí.

Thứ hai, báo chí bắt buộc phải đổi mới, nhập cuộc tích cực trong sự cạnh tranh gay gắt với mạng xã hội để khẳng định vị thế và vai trò định hướng, dẫn dắt dư luận xã hội.

Tận dụng ưu thế, tính năng ”chia sẻ”, ”bình luận” và ”lan truyền” của truyền thông xã hội, nhiều cơ quan báo chí lập các fanpage trên mạng xã hội để vừa chuyển tải các bài viết trên báo chí theo cách tiếp cận mới, phù hợp với nhu cầu của độc giả trẻ tuổi, vừa tiếp nhận phản hồi của độc giả về nội dung bài viết một cách nhanh chóng, từ đó nắm bắt sự quan tâm của độc giả đối với nội dung phản ánh. Tuy nhiên, báo chí có nguy cơ bị truyền thông xã hội chi phối và lấn át, nhất là việc khi thông tin các vấn đề, vụ việc nhạy cảm, phức tạp. Được cập nhật liên tục những công cụ, tính năng công nghệ mới, tự do sản xuất và dịch tin, bài, cung cấp thông tin không cần kiểm chứng, mạng xã hội ngày càng phát huy lợi thế về tốc độ đưa tin và tính liên kết, khiến báo chí có thể mất dần vị thế là kênh chủ đạo, dẫn dắt. Mặt khác, báo chí có nguy cơ bị mạng xã hội dẫn dắt bởi các tin tức giả mạo, thiếu kiểm chứng, thậm chí có với mục đích xuyên tạc, lừa đảo, dẫn đến thông tin sai sự thật, gây tác động xấu đến dư luận xã hội, ảnh hưởng đến uy tín của báo chí.

Thứ ba, thách thức về kinh tế báo chí trong thực hiện mục tiêu hiện đại hoá, chuyên nghiệp hoá báo chí và nâng cao đạo đức nghề nghiệp người làm báo.

Trong xu hướng sụt giảm báo in, sụt giảm quảng cáo từ báo chí truyền thống, muốn tăng nguồn thu từ quảng cáo và báo điện tử, các cơ quan báo chí đang dần bị phụ thuộc vào mạng xã hội.

Nhiều các cơ quan báo chí đang thực hiện những chiến lược khai thác mạng xã hội để thu hút, gia tăng lượng người truy cập. Việc sử dụng các mạng xã hội giúp báo chí quảng bá hình ảnh, thương hiệu, đưa thông tin đến với hàng tỷ người trong cộng đồng mạng, tạo thêm sự phong phú, nhiều lựa chọn về thông tin. Các báo điện tử hiện nay hầu như đều được trang bị những ứng dụng để tự động cho phép cập nhật các bài báo lên các mạng xã hội; số lượt người truy cập vào các tài khoản của các tờ báo cũng nhờ thế mà tăng lên. Tuy nhiên, việc phần lớn doanh nghiệp và nhiều cá nhân đưa quảng cáo lên các nền tảng xuyên biên giới như Google, Facebook… và khi những mạng xã hội lớn này dùng tính năng hạn chế chia sẻ đường link báo chí trên nền tảng của họ thì báo chí có nguy cơ ngày càng sụt giảm lượng người đọc, giảm khả năng tương tác và giảm nguồn thu. Đây là thách thức và trở ngại lớn đối với báo chí trong quá trình thực hiện tự chủ tài chính, hiện đại hoá, chuyên nghiệp hoá và nêu cao phẩm chất, đạo đức nghề nghiệp người làm báo.

Trong xu hướng thu gọn đầu mối cơ quan báo chí theo quy hoạch báo chí đến 2025, ngân sách cho các đơn vị sự nghiệp giảm, tiến tới xây dựng các mô hình báo chí tự chủ về tài chính, việc tìm nguồn lực để duy trì và phát triển hoạt động báo chí ngày càng khó khăn hơn.

Một số xu hướng báo chí - truyền thông hiện đại

Sự phát triển nhanh báo chí điện tử, kết hợp với công nghệ hiện đại, mở ra khả năng to lớn cho việc truyền tải, thu nhận thông tin của công chúng. Đồng thời, các cơ quan báo chí cũng phải đối mặt với những thách thức, khó khăn: sự phát triển bùng nổ của công nghệ thông tin, của truyền thông xã hội, truyền thông số, sự dịch chuyển mạnh của quảng cáo từ cơ quan báo chí đến các nền tảng xuyên biên giới, làm giảm nguồn thu của cơ quan báo chí; các thế lực thù địch, phản động, cơ hội chính trị vẫn tiếp tục âm mưu, đẩy mạnh các hoạt động chống phá sự nghiệp cách mạng của chúng ta bằng nhiều hình thức, trong đó có việc lợi dụng mạng xã hội để tổ chức truyền tải thông tin xấu, độc.

Trong xu thế hội tụ công nghệ và dịch vụ hiện nay, xu hướng chung hoạt động của các cơ quan báo chí là chuyển dần sang mô hình cơ quan truyền thông đa phương tiện, mô hình toà soạn hội tụ, thực hiện nhiều loại hình báo chí, cung cấp nhiều dịch vụ liên quan đến truyền thông, đáp ứng nhu cầu thông tin ngày càng cao và đa dạng của công chúng. Về công nghệ làm báo, nổi bật là xu hướng báo chí công nghệ, báo chí số và xu hướng sử dụng trí tuệ nhân tạo, cung cấp nội dung xuyên biên giới. Xu hướng báo chí công nghệ, báo chí số làm thay đổi thói quen người dùng, dịch chuyển từ đọc, nghe, xem theo phương thức truyền thống như qua tivi, báo giấy... sang những lựa chọn khác như qua điện thoại di động, tivi thông minh, máy tính bảng... Việc đọc, nghe, xem báo chí trực tuyến - báo chí số, cũng đã dịch chuyển từ thụ động sang chủ động; hình thành xu hướng cung cấp, lan toả, kết nối thông tin dựa trên công nghệ, ảnh hưởng sâu sắc tới hoạt động báo chí, nhất là kéo theo sự sụt giảm báo in.

Việc sử dụng trí tuệ nhân tạo ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong quy trình sản xuất và truyền tải sản phẩm báo chí, truyền thông. Xu hướng cung cấp nội dung xuyên biên giới được thực hiện thông qua nhiều hình thức và công nghệ mới, trong đó có dịch vụ truyền hình trả tiền qua mạng Internet xuyên biên giới và thu phí người dùng tại Việt Nam. Về kinh tế báo chí, quảng cáo kết hợp đa dạng hoá các nguồn thu (như tổ chức sự kiện, cung cấp các dịch vụ quảng cáo, dịch vụ công nghệ thông tin, dịch vụ thương mại điện tử...), phát triển kinh doanh nội dung số, là xu thế của báo chí thế giới.

Có 5 xu thế tác động trực tiếp hoạt động báo chí:

1. Thông tin cập nhật và kết nối liên tục (Always connected 24/7)   

Xu hướng đưa tin liên tục, chú trọng quá trình diễn biến của sự kiện (chứ không chỉ là kết quả). Đây cũng là xu hướng biến đổi nhu cầu tiếp nhận thông tin báo chí của công chúng: họ muốn biết sự kiện đó đang diễn ra như thế nào? Vì vậy, thông tin chậm, gián đoạn (nhất là đối với báo in), dễ bị lạc hậu, không được đón nhận, nếu không có sự khác biệt trong cách đưa tin. Đây là thách thức đối với các tạp chí thưa kỳ.

2. Mạng xã hội là ngôi nhà thứ hai, vừa là đối tác, trợ thủ, vừa là đối thủ của báo chí

Việc sử dụng các mạng xã hội khác nhau (Google, Facebook, Twitter,…) đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống hằng ngày của phần lớn người dân. Với nhà báo, mạng xã hội không chỉ để trao đổi thông tin thông thường mà còn là công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc tìm kiếm, kiểm chứng, chia sẻ thông tin nghề nghiệp. Đi cùng với những ưu việt, là những mối đe dọa, thách thức về chạy đua thời gian, cường độ lao động, kiểm chứng thông tin, xử lí và sử dụng thông tin, v.v…

Trong chuyến tìm hiểu một số báo lớn ở CHLB Đức, chúng tôi được biết, các nhà báo ở đây đều coi mạng xã hội là nguồn tin đầu tiên trong tác nghiệp và là kênh thông tin để trao đổi, chia sẻ với các nguồn tin. Tất nhiên, họ chỉ dùng mạng xã hội như là công cụ hỗ trợ, tham khảo, gợi ý, chứ không coi đó là tin tức báo chí.

Mạng xã hội cũng là đối thủ cạnh tranh gay gắt với báo chí, bởi tính trực tiếp, tức thời và đưa tin không cần kiểm chứng, không bị kiểm soát.

Năm 2016, Thủ tướng Chính phủ đã yêu cầu chủ động đưa thông tin chính thống lên các mạng xã hội như Facebook, trong bối cảnh bùng nổ công nghệ số và trước yêu cầu về quyền tiếp cận thông tin của người dân.

3. Quảng cáo báo chí là nội dung thông tin và tương tác được (Advertising is content)

Đây là xu thế rất mới. Thay vì chỉ viết như một thông báo bán hàng, nội dung quảng cáo trên báo chí ngày nay phải chứa đựng thông tin mang tính xã hội, vượt khỏi khuôn khổ một thông báo thương mại. Có thể là tri thức về sản phẩm, về công nghệ, về văn hóa tiêu dùng… Đây cũng là thách thức đối với các nhà quảng cáo theo lối truyền thống.

Mặt khác, khách hàng (bạn đọc) đòi hỏi phải tương tác được với quảng cáo: Nội dung quảng cáo này có vấn đề gì không đúng, không phù hợp, cần phải lên tiếng không? Nếu cần tương tác với tòa soạn hay khách hàng quảng cáo thì tương tác như thế nào, tòa soạn phải đáp ứng được như là cầu nối với công chúng - khách hàng.

4. Mọi công dân đều có thể tham gia sản xuất sản phẩm báo chí (Everyone can produce).

Đây là xu hướng báo chí công dân, ngày càng phát triển. Tham gia chứ không phải quyết định. Quyền lựa chọn và quyết định là của các tòa soạn báo. Một số thông tin trên báo chí có tầm ảnh hưởng ra cả thế giới, là sản phẩm của báo chí công dân. Ở Việt Nam, không ít hình ảnh trên báo chí, đài truyền hình, thông tin trên phát thanh (nhiều nhất là các video clip, bức ảnh nghiệp dư), cũng được chính người dân cung cấp.

5. Tiện ích hóa, cá nhân hóa đối với người tiêu dùng sản phẩm báo chí - truyền thông (Customize and personalize)

Xu hướng này phù hợp với xu thế “phi đại chúng hóa” truyền thông đại chúng mà Alvin Toffler đã nêu trong cuốn sách nổi tiếng The Third Wave (Làn sóng thứ ba). Thay vì cùng xem, nghe chung một nội dung thì ngày nay nhu cầu tiếp nhận thông tin được chia nhỏ thành các nhóm khác nhau, phân hóa sâu sắc theo nhiều cung bậc, sắc thái, một cách đa dạng, đa chiều và khó tính hơn.

Xu hướng tiện ích hóa, cá nhân hóa trong tiếp nhận thông tin được thể hiện ở các thiết bị đầu cuối cầm tay, nhất là thiết bị thông minh (như Smart phone). Sản xuất nội dung thông tin cho thiết bị di động đang là cơ hội và là thách thức đối với các tòa soạn. Phát triển chiến lược kinh doanh nội dung số, phương thức quản trị toà soạn và xây dựng chiến lược nội dung số, là hiện thực phải đối mặt, thích ứng, chứ không còn là xu thế nữa.

Cần thay đổi nhận thức “Chỗ đứng”của nhà báo và cách thức làm báo

Trong xu thế báo chí thế giới và để đáp ứng yêu cầu của tình hình mới, nhu cầu mới của công chúng, Bộ Thông tin và Truyền thông đã trình Chính phủ dự thảo Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến 2030.

Để tranh thủ cơ hội và thuận lợi, vượt qua những khó khăn, thách thức, các cơ quan báo chí cần có nhiều giải pháp đồng bộ để nâng cao phẩm chất chính trị, năng lực chuyên môn, ý thức trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân và đạo đức nghề nghiệp người làm báo.

Thực trạng trên đây đòi hỏi nhà báo, cơ quan báo chí phải thay đổi nhận thức và cách thức làm báo. Có thể khái quát sự thay đổi theo hướng đáp ứng các yêu cầu sau đây:

Thay đổi hoạt động tác nghiệp, cách tư duy của tòa soạn và quan niệm về bạn đọc - công chúng như là người cùng sản xuất nội dung thông tin.

Xây dựng tòa soạn hội tụ (tích hợp báo in, phát thanh, truyền hình, báo điện tử) chung một tòa soạn (đang phổ biến trên thế giới). Sử dụng triệt để ưu việt của truyền thông đa phương tiện (multi media), đa nền tảng (multi platform), phát triển nội dung báo chí trên các nền tảng mạng xã hội xuyên biên giới.

Người làm báo cần có nhiều kĩ năng: viết, ghi âm, quay phim, chụp ảnh, tự biên tập, dàn dựng, tương tác với công chúng… Người viết, người biên tập thay đổi cách xử lý thông tin theo hướng tức thời, mọi nơi, mọi lúc.

Kinh doanh báo chí phải khác hơn, không chỉ trông chờ ở quảng cáo truyền thống, mà phải kiếm tiền từ chính nội dung. Trong bối cảnh hiện nay, các toà soạn cần đầu tư nghiên cứu, ứng dụng phát triển chiến lược kinh doanh nội dung số, coi nội dung số là tài nguyên của toà soạn.

Đặc biệt phải rút ngắn thời gian sản xuất tin tức. Báo chí Trung ương hay địa phương, nhật báo hay tạp chí, đều cần quan tâm đến đặc điểm mới của truyền thông số là Toàn cầu hóa sản phẩm - Địa phương hóa thông tin. Đối với các tạp chí chuyên ngành là Toàn cầu hóa sản phẩm - Chuyên biệt hóa thông tin.

Tăng tính tương tác với công chúng, coi phản hồi của công chúng là một phần nội dung thông tin. Dĩ nhiên phải có chọn lọc. Nêu cao đạo đức nghề nghiệp, tính nhân văn trong hoạt động báo chí, không để áp lực tin tức thành áp lực kiếm tiền trong hoạt động báo chí.

Trong thách thức, có cơ hội và ngược lại. Nếu biết cách phân tích, chọn lọc và vận dụng, thách thức từ truyền thông số cũng chính là cơ hội bứt phá cho báo chí.

Thay đổi cách thức làm tạp chí

Truyền thông xã hội, báo chí số đã đặt ra thách thức lớn đối với mỗi nhà báo, mỗi toà soạn. Đối với các tạp chí, nhất là các tạp chí chuyên ngành có bạn đọc chọn lọc - công chúng chuyên biệt, áp lực thay đổi càng lớn hơn.

Tuy nhiên, không phải ngẫu nhiên mà nhiều nhà nghiên cứu báo chí - truyền thông lại cho rằng, thời đại mới trong truyền thông là thời của tạp chí. Điều này được giải thích bởi các lý do từ chính đặc điểm và thế mạnh của tạp chí: thông tin chiều sâu, chất lượng thông tin và nhu cầu của công chúng về thông tin có chọn lọc - điều mà truyền thông xã hội và báo điện tử khó đáp ứng.

Để tìm một cách làm khác, một lối đi khác vào nhu cầu ngày càng cao của công chúng, có thể thấy các tạp chí cần thay đổi cách làm theo những định hướng chính:

Thứ nhất, các tạp chí cần tổ chức nội dung thông tin chiều sâu, không chạy theo tốc độ đưa tin, chạy theo thị hiếu tầm thường, giật gân, câu khách, “câu view”.

Tổ chức nội dung thông tin chiều sâu chính là tổ chức thông tin theo chuyên đề - thế mạnh của các tạp chí, không mới nhưng phải làm khác. Ngoài các số chuyên đề, các tạp chí nên chú ý các bài, loạt bài tập trung thông tin chuyên sâu từng vấn đề, của các tác giả, nhóm tác giả và định hướng của ban biên tập.

Thứ hai, tập trung đầu tư nâng cao chất lượng thông tin. Sử dụng có hiệu quả đội ngũ chuyên gia là cố vấn, là cộng tác viên, trong việc thẩm định, phản biện chất lượng các bài viết chuyên sâu. Cố gắng để đạt tiêu chí thông tin và tri thức khoa học chuẩn, phong cách bài báo khoa học chuẩn. Không chỉ phục vụ sự lãnh đạo, chỉ đạo của cơ quan chủ quản, đáp ứng nhu cầu bạn đọc chuyên biệt mà còn cung cấp thông tin kịp thời cho bạn đọc rộng rãi có nhu cầu tìm hiểu thông tin chuyên ngành, linh vực của tạp chí. Những tri thức và phong cách khoa học của bài viết trên tạp chí cần trở thành nguồn tham khảo, trích dẫn tin cậy, có uy tín khoa học cho các tác giả và bạn đọc.

Thứ ba, các tạp chí cần đáp ứng nhu cầu thông tin có chọn lọc của công chúng. Công chúng tạp chí là công chúng chuyên biệt, thường có nhu cầu chọn lọc, có khi rất hẹp, chuyên sâu. Trong kinh doanh báo chí, kinh doanh nội dung số, báo chí số, đây chính là các thị trường ngách, phong phú, đa dạng và không giới hạn; cơ hội để tạp chí tạo lối đi riêng, cách làm riêng.

Thứ tư, đối với các tạp chí chính trị - xã hội (thuộc các tổ chức chính trị - xã hội, các đoàn thể) cần chú trọng chức năng giám sát và phản biện xã hội trong tổ chức nội dung thông tin.

Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI khẳng định chức năng thông tin, giáo dục, tổ chức, phản biện xã hội của báo chí, trên cơ sở nhấn mạnh “vì lợi ích nhân dân và đất nước”. Giám sát của báo chí là giám sát xã hội, là sự cung cấp thông tin hai chiều: Thông tin từ phía đối tượng chịu giám sát (cán bộ, đảng viên…) và thông tin từ phía đối tượng giám sát (dư luận xã hội, nhân dân…) là nguồn thông tin có tính chất đánh giá, phê bình, xây dựng, cơ sở cho việc kiểm tra, điều chỉnh, xử lý... Phản biện trước hết không có nghĩa là phản đối hay chỉ là phản đối. Mặt khác phản biện của báo chí là phản biện xã hội. Hiệu quả trước hết phụ thuộc chất lượng của sự phản biện: hàm lượng thông tin đủ sức luận giải vấn đề, thuyết phục và định hướng nhận thức công chúng; quan điểm, mục đích, thái độ của sự phản biện (phản biện tích cực, đứng về phía lợi ích cộng đồng, lợi ích xã hội, lợi ích quốc gia); tri thức, phương pháp phản biện, giới hạn phản biện.

So với các tạp chí chuyên ngành khoa học, rõ ràng, tạp chí chính trị - xã hội có nhiều “dư địa”, nhiều cơ hội, thuận lợi hơn để phát triển. Vấn đề là nhận thức và cách làm theo tư duy thời báo chí số.