Hương vị Tết còn mãi trong giọt mật mía xứ Thanh

Ký ức về những cối xay mật mía bằng trâu, bò

Cứ mỗi độ Tết đến, Xuân về, những lò nấu mật cổ truyền ở thị trấn Kim Tân, huyện Thạch Thành, tỉnh Thanh Hóa lại đỏ lửa, khói bay nghi ngút, mang theo những hương thơm ngọt ngào, phảng phất, gợi nhớ về một thời vàng son của nghề làm mật mía nơi đây. 

Chúng tôi về Kim Tân vào một ngày cuối năm, khi những làn heo may như đang mài giũa những “mũi kim” giá lạnh, rồi luồn vào những sợi nắng hanh hao, vàng nhạt của những ngày cuối Đông. Đứng ở đầu ngõ, chúng tôi đã nghe rõ tiếng máy chạy ép mía cút kít, tiếng sôi sùng sục của nồi mật, hòa cùng tiếng nói cười rôm rả của những người thợ làm mật mía, tạo nên một bản giao hưởng đặc trưng của mùa làm mật nơi đây. Trong bản giao hưởng đó, âm thanh được trang điểm bởi những làn khói trắng, quện trong mùi thơm ngọt bốc lên từ những mái nhà, từ những nồi mật mía đang sôi và từ chính những ngọn lửa đang cháy được đốt từ thân mía khô khi đã ép hết nước… Chúng tôi cảm nhận được, Tết đang đến rất gần với người dân nơi đây.

Hỏi về nghề làm mật mía ở đây có từ bao giờ, không ai còn nhớ rõ. Các cụ cao niên trong làng chỉ truyền miệng lại những câu chuyện về nghề này và hướng dẫn kỹ thuật nấu mật cho thế hệ sau, như một sự kế thừa truyền thống, văn hóa của cha ông. Theo người dân nơi đây, những năm 80 của thế kỷ trước, khi cuộc sống còn khó khăn, máy móc chưa phổ biến, vào mỗi dịp cuối năm, người dân lại cùng nhau ra đồng vác mía về. Hồi đó chưa có máy, chưa có điện, nên việc ép mía hoàn toàn thủ công bằng sức trâu, bò. Trâu, bò được ngoắc ách vào cần nối trục cối ép, rồi một người dắt đi vòng quanh cối ép.

Bên cạnh cối ép là lò nấu mật. Lò được đắp bằng đất, bên trên là cái chảo gang rất to. Nước mía được nấu thành mật trong cái chảo ấy cho đến sôi. Khi mật sôi, người nấu phải canh chừng để vớt bọt, loại bỏ những cặn bã, đặc biệt phải căn chỉnh lửa phù hợp để mật không bị trào ra, cũng như cháy khét bén đáy, để cho ra những mẻ mật vàng óng, chất lượng. 

Anh Nguyễn Văn Thành, một người có tuổi thơ với nhiều kỷ niệm về chiếc cối ép mật mía và những nồi mật mía vàng óng bốc khói thơm lừng của 40 năm về trước chia sẻ, với anh ký ức về những con trâu khỏe đi vòng tròn xoay cần ép, khi xong đống mía thay ca, có con còn bị chóng mặt mằn bệt trên nền bã mía. Thương những con trâu ngoan bị chóng mặt, lũ trẻ lại rủ nhau đi lấy nõn mía non đủ cho nó bồi bổ.

Nơi lưu giữ hồn cốt Tết xưa

Ngày nay, trong thời đại công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nhưng mật mía vẫn giữ được sức hút riêng biệt, trở thành một biểu tượng của hương vị truyền thống. Với hương thơm nồng nàn, vị ngọt thanh tự nhiên của mật mía là món quà mà thiên nhiên ban tặng, không thể thay thế bằng bất kỳ loại gia vị nào khác. Chính vì vậy, nghề làm mật mía không chỉ đơn thuần là một nghề thủ công mà còn là một phần hồn cốt của dân tộc, được trân trọng và lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. 

Bên cạnh những chiếc lò nấu mật nghi ngút khói, là hình ảnh những người thợ với đôi bàn tay chai sần, khắc ghi rõ nét từng nồi mật qua năm tháng. Họ tỉ mỉ lựa chọn từng cây mía, khéo léo điều chỉnh ngọn lửa, từng giọt mật sánh mịn là kết tinh của cả một quá trình lao động miệt mài. Mỗi giọt mật không chỉ là sản phẩm của tự nhiên mà còn là tâm huyết, tình yêu mà người thợ gửi gắm vào đó.

Mật mía không chỉ là một sản phẩm của thiên nhiên mà còn là kết tinh của truyền thống và văn hóa. Hương vị ngọt ngào của mật mía đã gắn liền với tuổi thơ của biết bao người dân xứ Thanh. Mỗi dịp Tết đến, Xuân về, người ta lại háo hức chờ đợi những chai mật mía thơm ngon để cùng gia đình quây quần bên mâm cơm tất niên. Vị ngọt của mật mía không chỉ ngọt lưỡi mà còn ngọt cả lòng, gợi nhớ về những kỷ niệm đẹp và tình cảm gia đình.

Với người dân xứ Thanh, mật mía còn có một vai trò và ý nghĩa vô cùng quan trọng, nó là thứ không thể thiếu trên bàn thờ gia tiên, dù cho gia đình đó là nghèo khó, hay giàu sang, trong nhà chưa có mật mía, thì coi như Tết chưa đến, Xuân chưa về vậy. Mật mía, không chỉ là một gia vị, mà còn là một sản vật, với bao sự tinh túy, chất chứa tình cảm, sự thành kính, trân trọng của gia chủ đối với gia tiên.
Đối với người dân xứ Thanh, mật mía chủ yếu được dùng để chấm bánh chưng, những miếng bánh chưng mới thơm ngon, béo ngậy, quện với vị ngọt của mật mía, biến thành vị rất đặc trưng. Vị đó đã ăn sâu vào trong tiềm thức của nhiều người dân nơi đây, trở thành một hương vị Tết không lẫn vào đâu được.

Anh Trần Văn Hoàn trú tại khu phố Lường Thanh, thị trấn Kim Tân, là một trong những người thợ làm mật kỳ cựu với hơn 30 năm gắn bó với nghề chia sẻ: “Từ khâu chọn mía, xay mía, đến quá trình đun nấu và đóng chai, mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự tỉ mỉ và kinh nghiệm. Bí quyết để có một mẻ mật ngon, là phải chọn được loại mía già, ngọt và giữ lửa thật đều, vớt bọt kỹ”.

Những năm gần đây, do nhu cầu thị trường ngày càng tăng cao, đặc biệt là xu hướng tiêu dùng sản phẩm sạch, sản phẩm tự nhiên đã góp phần thắp lên ngọn lửa cho làng nghề nấu mật mía nơi đây cháy mãi. Theo anh Hoàn, từ đầu tháng 9 âm lịch, các lò mật mía đã hoạt động hết công suất để đáp ứng nhu cầu của thị trường. Trước đây, người dân dùng mía tím hay còn gọi là mía Kim Tân, nhưng nay đa số là dùng mía trắng, bởi dòng mía này có tỷ lệ đường cao hơn. Việc phát triển nghề làm mật mía, không chỉ mang lại thu nhập ổn định cho người dân địa phương mà còn góp phần thúc đẩy kinh tế của thị trấn Kim Tân nói riêng và huyện Thạch Thành nói chung.

Mật mía Thạch Thành thường có giá bán cao hơn sản phẩm mật mía ở các vùng khác, bởi cây mía ở Thạch Thành có chất đất, khí hậu rất đặc trưng, nên cho chất lượng cây mía rất tốt, đặc biệt, người dân nơi đây có tay nghề, công thức, bí quyết nấu mật theo kiểu truyền thống, cha truyền con nối rất đặc biệt. Theo anh Hoàn, giá bán buôn tại chỗ khoảng 20.000 - 30.000 đồng/kg, giá bán lẻ khoảng 40.000 - 50.000 đồng/kg (1kg mật tương đương 1,5 lít mật).