Vấn đề Tổ hợp tác như là tổ chức tiền Hợp tác xã

Mô hình hợp tác phù hợp ở Việt Nam
Tổ hợp tác sản xuất, kinh doanh trong nông nghiệp nông thôn là một hình thức kinh tế hợp tác không có tư cách pháp nhân, hoạt động theo Luật Dân sự và Luật Hợp đồng kinh tế. Hiện THT hoạt động theo hướng dẫn của Nghị định 77/2019/ NĐ-CP thay thế Nghị định 151/2007/NĐ-CP.
Tổng hợp báo cáo đánh giá tình hình hoạt động của THT và thi hành Nghị định 151/2007/NĐ-CP của 50/63 tỉnh, thành phố, hiện có 78.306 THT, trong đó có 36.104 THT có chứng thực ở cấp xã (chiếm khoảng 46,1% tổng số tổ hợp tác), 2.930 THT đã ngừng hoạt động (chiếm 3,7% tổng số THT) và 191 THT đã chuyển sang hình thức khác (doanh nghiệp, hợp tác xã), chiếm 0,2% tổng số THT. Cuối năm 2022, có 31.500 THT nông nghiệp, trung bình 16 thành viên/THT. Khu vực THT thu hút 1.285.106 thành viên, tạo việc làm thường xuyên cho 1.091.015 lao động, doanh thu bình quân của một THT năm 2016 là 229 triệu đồng/năm, lãi bình quân là 35 triệu đồng/năm, thu nhập bình quân cho một lao động thường xuyên trong THT là 26 triệu đồng/năm. 
THT với tư cách là tổ chức trung gian, kết nối giữa các hộ gia đình, cơ sở sản xuất nhỏ lẻ trước khi phát triển lên thành hợp tác xã hoặc doanh nghiệp, là hình thức sản xuất rất phù hợp với tình hình và điều kiện kinh tế nước ta hiện nay, đặc biệt là khu vực nông nghiệp, nông thôn. Đây là mô hình hợp tác không quá phức tạp, quy mô không lớn; là hình thức tổ chức sản xuất, kinh doanh và dịch vụ tự nguyện; được hình thành trên cơ sở nhu cầu của các hộ kinh tế cá thể và người lao động; thuận tiện trong việc liên kết, hợp tác với các thành viên và đủ điều kiện để áp dụng sản xuất theo chuỗi giá trị sản phẩm; phù hợp với xu hướng phát triển chung; là tiền đề và là cơ sở cho phát triển doanh nghiệp quy mô lớn, ứng dụng công nghệ kỹ thuật cao.
Kinh nghiệm quốc tế cũng cho thấy rằng hình thức hợp tác giản đơn giữa các nhà sản xuất nhỏ như THT đặc biệt thích hợp với trình độ phát triển hiện nay ở Việt Nam, nhất là trong điều kiện cạnh tranh khốc liệt khi Việt Nam gia nhập kinh tế quốc tế do: (1) đáp ứng nguyện vọng của nông dân, (2) bước đầu đã khắc phục được những khó khăn của từng hộ nông dân riêng lẻ trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm, mang lại hiệu quả kinh tế cho các thành viên; (3) góp phần nâng cao năng lực của kinh tế hộ, giúp các hộ sử dụng có hiệu quả hơn về đất đai, lao động, vật tư và tiền vốn; (4) thực hiện nhiệm vụ đầu mối chuyển giao khoa học kỹ thuật và trung gian trong liên kết tiêu thụ giữa nông dân với doanh nghiệp trong thực hiện cánh đồng lớn, hợp đồng xuất khẩu, xây dựng mã vùng trồng, chứng nhận VietGAP, an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc... 

Ảnh minh họa.

Theo kinh nghiệm của một số nước, có thể có một con đường khác là THT được coi là hình thức tiền HTX để là đối tượng được chính sách nhà nước bồi dưỡng, đào tạo để phát triển thành HTX đối với các THT có nguyện vọng. Việc xây dựng HTX là một quá trình lâu dài và phức tạp, không thể từ chỗ chưa có gì bước ngay lên các hình thức tổ chức cao như hợp tác xã. Không phải tất cả các tổ hợp tác đều muốn phát triển lên thành HTX. Một số nước đều có hệ thống đào tạo bồi dưỡng HTX và cán bộ HTX. Các hình thức tổ hợp tác có thể coi là các hình thức tiền HTX nếu họ có nhu cầu. Vì vậy cần bồi dưỡng các THT có nhu cầu muốn phát triển thành HTX và cho đăng ký đưới dạng tổ hợp tác tiền HTX. Còn lại không nên bắt buộc đăng ký chính thức đối với toàn bộ các THT sẽ có nguy cơ làm giảm sự năng động của khu vực này.
Một số bổ sung trong dự thảo Luật Hợp tác xã (sửa đổi) 2023
Các THT thực chất là hình thức Liên kết ngang đơn giản nhất và là hình thức liên kết phổ biến nhất ở khu vực nông thôn. Từ rất sớm trong quá trình sản xuất, kinh doanh đã tự hình thành nên các liên kết ngang, hiện nay có các hình thức liên kết ngang phổ biến như sau:
Liên kết ngang đơn giản nhất như tổ đổi công: Hình thành tạm thời tại một thời điểm nhất định trong quá trình sản xuất giữa một nhóm hộ để cùng nhau giải quyết các yêu cầu cấp bách của mùa vụ trong sản xuất nông nghiêp. Tổ đổi công thường thấy đó là nhóm nam và nữ đổi việc cho nhau, hoặc các hộ đổi việc cho nhau, hộ này làm cho hộ kia trong thời gian nhàn rỗi và ngược lại. Tổ đổi công được hình thành hoàn toàn trên nguyên tắc tự nguyện, dựa trên mối quan hệ của các hộ sản xuất trong cùng khu vực sống, hoàn toàn không yêu cầu về tư cách pháp nhân.  
Các tổ hợp tác hay nhóm sở thích ngày càng được hình thành nhiều trong cộng đồng nông thôn, các tổ hợp tác được hình thành từ các cá nhân có cùng chung mục đích, sở thích sản xuất như: Chăn nuôi lợn, nuôi ong mật, thích kinh doanh hoặc thích trồng cây cảnh, đối với các tổ hợp tác việc hình thành cũng hoàn toàn tự nguyện, các cá nhân cảm thấy có nhu cầu cần chia sẻ thông tin, cần trao đổi kinh nghiệm, cùng góp vốn kinh doanh... họ cùng hợp tác với nhau để phát triển sở thích của mình. Các cá nhân khi tham gia vào các tổ hợp tác, họ tự xây dựng cho mình các nguyên tắc hoạt động chung và các thành viên trong tổ phải tuân theo. 
Trên thực tế, Tổ hợp tác cần sự đơn giản thuận tiện về thủ tục hành chính. Nếu quy định phức tạp quá về đăng ký có thể nông dân sẽ chuyển sang các hình thức khác không phải đăng ký như nhóm sở thích, câu lạc bộ… đã tồn tại từ lâu, như vậy thủ tục hành chính lại là rào cản. Nghị định 151 đã quy định chứng thực hợp đồng hợp tác ở cấp xã, tuy nhiên chỉ thực hiện được với 46% THT. Nghị định 77 (2019) đã bỏ quy định về chứng thực để đơn giản hoá thủ tục. Trên thực tế THT cũng chỉ nhận được sự hỗ trợ của nhà nước thông qua một số dự án ODA phát triển ưu tiên tiếp cận THT như IFAD và các tổ chức Phi Chính phủ… Trong các tiêu chí của Nông thôn mới chưa thừa nhận THT là tổ chức kinh tế tập thể.
Hiện nay, để làm đơn giản hoá thủ tục hành chính, có thể cho phép THT có nguyện vọng đăng ký kinh doanh để trở thành tổ chức tiền HTX tại cổng dịch vụ công cấp xã. Luật HTX chỉ điều chỉnh các THT là tổ chức tiền HTX có đăng ký, các THT còn lại hoạt động theo Luật Dân sự và Nghị định 77.
Trong dự thảo Luật Hợp tác xã (sửa đổi) 2023 chúng tôi đề nghị bổ sung:
Điều 4: Khái niệm tổ hợp tác trong Luật HTX này là tổ chức THT tiền HTX
Chương IX, điều 106, điểm 2: THT có nguyện vọng trở thành tổ chức THT tiền HTX cần phải đăng ký kinh doanh khi, phải có ít nhất 7 thành viên, thành viên góp vốn và có hợp đồng hợp tác có thời hạn 1 năm trở lên (6 tháng quá ngắn đối với nông nghiệp).
Chương IX, điều 108: Chuyển đổi THT tiền HTX thành HTX.
Chương IX, điều 109: Chính sách chuyển đổi THT tiền HTX thành HTX.
Điểm 6: Nhà nước có chính sách đào tạo,  tư vấn chuyển đổi HTX với các THT tiền HTX.
Điểm 7: Các THT tiền HTX được hưởng các chính sách khác của nhà nước liên quan đến kinh tế tập thể.
Tóm lại, Luật HTX mới cần tạo hành lang pháp lý để Chính phủ có chính sách chú trọng hơn vào công tác đào tạo bồi dưỡng các HTX tiềm năng từ trước khi họ thành lập chính thức, có như vậy mới có các HTX thực sự mạnh và bền vững.
*Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam